Slijpsteen

De ‘coticule’ (van het Latijnse coticula, klein voorwerp om aan te scherpen), ook wel novaculaire schist of wetsteen genoemd, is bekend om zijn buitengewone slijpkwaliteit: de schuureigenschappen – te danken aan kleine granaten die met hun hardheid nauw aanleunen bij die van diamant – maken het mogelijk de dunste en scherpste snijvlakken nog perfecter te slijpen. Dit wereldwijd unieke gesteente is enkel in de ondergrond van Vielsalm te vinden.

De coticule werd 400 jaar geleden al ontgonnen in onze gemeente. Indertijd was het gesteente te vinden in het westen van het Graafschap Salm, in de omgeving van de gehuchten Salmchâteau, Grand-Sart, Regné, … De coticule wordt aangetroffen in de paarse leisteen, in de vorm van dunne ertsaders (5 à 25 cm), afgezet in fyllietlagen. De heldere tint van de coticule steekt sterk af tegen de donkere schist. 

De ontginning van de coticule was zware arbeid. Ondanks de penibele werkomstandigheden waren er nochtans zeer weinig stakingen. Het werk in de ateliers was minder beproevend, maar de arbeiders hadden voortdurend kapotte handen door het zagen, snijden, polijsten waarvoor water en zand werden gebruikt. Vanaf 14 jaar kon je als leerjongen aan de slag, en tot 1921 waren werkdagen van ruim 10 uur gangbaar. De slijpsteen werd geëxporteerd naar vele streken. Oude documenten bevestigen dat Venetië omstreeks 1600 een bestemming was. In de 17e eeuw trokken de steenverkopers tot Moskou, Londen en Smyrna (Turkije). De echte hoogdagen van de coticule zijn echter gesitueerd in het begin van de 20e eeuw. Het product werd naar de hele wereld geëxporteerd: van Kenia tot Noorwegen, van de VS tot India. Een belangrijke Amerikaanse leverancier kocht zijn slijpsteen in de periode van 1910 tot 1920 helemaal in Vielsalm!

Ondanks deze faam bleef de ontginning van de coticule vooral een zaak van familiebedrijfjes. De activiteit wist nooit op te klimmen tot een grootschalige exploitatie omdat de coticule-aders zich zo onregelmatig en willekeurig aanbieden. Bovendien kon de coticule door zijn hoge productiekosten nooit rivaliseren met synthetische stenen. Omstreeks 1900 telde men niet minder dan 57 groeves, geleid door 56 patrons! Er waren echte exploitantendynastieën: de families Jacques, Andrianne en vele andere. De laatste, Prosper Burton, bleef aan het werk tot zijn dood in 1982. Vandaag blijft alleen Ardennes Coticule over: dit bedrijfje is het laatste dat dit product (nog altijd een referentie) ontgint, verwerkt en verkoopt. Coticule is nog altijd welkom in domeinen als slagerij, horeca, textielconfectie, en houtbewerking. Vroeger waren ook de medische sector, kappers, koperbewerking en tuinbouw vaste afnemers van coticule, maar diverse factoren hebben geleid tot de nagenoeg volledige verdwijning van deze steen in deze domeinen.

Hoe moet je een mes of lemmet wetten met een coticulesteen?  Download de PDF 

Om de coticule goed te gebruiken, moet hij eerst nat zijn: alleen zo wordt de korrel geactiveerd. Voor een lemmet met een gebogen snede (zoals messen), wordt de steen op een vlakke ondergrond vastgehouden en het lemmet in een schuine hoek (ongeveer 20°) tegen de steen gewreven. Zijn er twee snijvlakken, dan worden ze beurt om beurt aangescherpt. Kleine, vlakke snijvlakken (schaar, schaaf, enz.) worden schuin zoals het hoort in een draaiende beweging over de steen gewreven. Bij grote snijvlakken ten slotte (bijl, snoeimes, zeis, enz.) wordt met de steen zelf gewerkt: altijd met roterende bewegingen.

Het coticulemuseum

In Salmchâteau vormt een voormalige coticulewerkplaats uit 1922 vandaag het decor voor het coticulemuseum. Dit museum bekijkt het thema vanuit al zijn aspecten: geschiedenis, economie, geologie, export, gebruik en vooral de transformatie met de machines van toen (zaag, vijl, steenmes enz.) die vandaag nog altijd werken voor het oog van de bezoekers.

Ontdek het hieronder.